Tỉ lệ thức là một trong những kiến thức quan trọng trong chương trình Toán lớp 7, giúp học sinh rèn luyện tư duy logic và khả năng giải quyết bài toán một cách chính xác. Bài viết dưới đây của KidsUP sẽ giúp phụ huynh và học sinh hiểu rõ tỉ lệ thức là gì, các tính chất quan trọng, cách giải, cũng như ứng dụng thực tế của kiến thức này trong cuộc sống.
Tỉ lệ thức là gì?
Tỉ lệ thức là một biểu thức trong toán học thể hiện sự bằng nhau giữa hai tỉ số. Nói cách khác, nếu hai tỉ số bằng nhau, ta có thể lập được một tỉ lệ thức.
Ví dụ: Nếu a/b = c/d thì ta có tỉ lệ thức: a : b = c : d hoặc a/b = c/d
Trong đó:
- a, b, c, d là các số (với b ≠ 0, d ≠ 0).
- a và d gọi là hai đầu của tỉ lệ thức.
- b và c gọi là hai trung tâm của tỉ lệ thức.
Tỉ lệ thức đóng vai trò nền tảng để học sinh tiếp cận các dạng toán liên quan đến đại số, hình học và cả các bài toán thực tế trong đời sống.
Các tính chất quan trọng của tỉ lệ thức
Tỉ lệ thức không chỉ đơn thuần là sự bằng nhau giữa hai tỉ số mà còn ẩn chứa những tính chất rất hữu ích, đặc biệt trong việc biến đổi và chứng minh các đẳng thức.
Tính chất 1 – Tích chéo
Trong một tỉ lệ thức: a/b = c/d thì ta luôn có: a × d = b × c
Tính chất này gọi là tính chất tích chéo. Đây là tính chất được sử dụng phổ biến nhất để giải toán, đặc biệt khi cần tìm giá trị chưa biết.
Ví dụ: Cho a/3 = 6/9
→ a × 9 = 3 × 6
→ a = (3 × 6) / 9 = 2
Tính chất 2 – Điều kiện lập tỉ lệ thức
Cho b ≠ 0, d ≠ 0, nếu a × d = b × c thì ta có thể lập được tỉ lệ thức: a/b = c/d
Điều này có nghĩa là nếu biết bốn số và kiểm tra được tích chéo bằng nhau, ta có thể khẳng định đó là một tỉ lệ thức hợp lệ.
3 dạng bài tập tỉ lệ thức thường có trong bài thi
Tỉ lệ thức xuất hiện nhiều trong bài tập Toán THCS. Dưới đây là ba dạng bài phổ biến nhất kèm theo ví dụ minh họa giúp học sinh dễ dàng luyện tập.
Dạng 1 – Lập tỉ lệ thức từ đẳng thức
Mục tiêu: Học sinh cần nhận diện được hai tích bằng nhau để lập tỉ lệ thức từ các biểu thức đã cho.
Phương pháp giải:
- Bước 1: Xác định đẳng thức dạng a × d = b × c.
- Bước 2: Từ tích bằng nhau, chuyển thành tỉ lệ thức theo công thức: a/b = c/d hoặc a : b = c : d
Ví dụ 1:
Cho biết: 3 × 8 = 4 × 6
Giải:
- Xét hai tích: 3 × 8 = 24 và 4 × 6 = 24 ⇒ 2 vế bằng nhau
- Ta lập được tỉ lệ thức: 3/4 = 6/8 hoặc 3 : 4 = 6 : 8
Ví dụ 2:
Cho biết: 5 × 9 = 15 × 3
Giải:
- 5 × 9 = 45, 15 × 3 = 45
- Ta có: 5/15 = 3/9 hay 5 : 15 = 3 : 9
(Lưu ý: Có thể rút gọn tỉ lệ thức nếu cần)
Lưu ý quan trọng:
- Không nên lập tỉ lệ thức nếu hai tích không bằng nhau.
- Cần đảm bảo các mẫu số khác 0 khi lập tỉ lệ thức.
Dạng 2 – Tìm giá trị chưa biết trong tỉ lệ thức
Mục tiêu:
Xác định giá trị ẩn (thường là x) trong tỉ lệ thức bằng cách áp dụng tính chất tích chéo.
Phương pháp giải:
- Bước 1: Áp dụng tính chất: a/b = c/d ⇒ a × d = b × c
- Bước 2: Thế số vào công thức và giải phương trình tìm x.
Ví dụ 1:
Tìm x: x/5 = 6/10
Giải:
- Áp dụng tích chéo: x × 10 = 5 × 6
- x × 10 = 30
- x = 30 ÷ 10 = 3
Ví dụ 2:
Tìm x: 8/x = 4/5
Giải:
- Áp dụng tích chéo: 8 × 5 = x × 4
- 40 = 4x
- x = 40 ÷ 4 = 10
Ví dụ 3:
Tìm x: (x – 2)/6 = 5/3
Giải:
- Áp dụng tích chéo: (x – 2) × 3 = 5 × 6
- 3(x – 2) = 30
- x – 2 = 10
- x = 12
Lưu ý:
- Học sinh cần cẩn thận khi giải các bài có biểu thức chứa ẩn (x – 2, 2x, v.v).
- Sau khi tìm được x, nên thay lại vào biểu thức ban đầu để kiểm tra.
Dạng 3 – Chứng minh tỉ lệ thức
Mục tiêu: Xác minh xem một biểu thức đã cho có phải là tỉ lệ thức hay không bằng cách kiểm tra tích chéo.
Phương pháp giải:
- Bước 1: Xác định hai tỉ số: a/b và c/d
- Bước 2: Tính tích chéo a × d và b × c
- Bước 3: So sánh hai tích. Nếu bằng nhau thì là tỉ lệ thức.
Ví dụ 1:
Chứng minh: 2/3 = 4/6
Giải:
- 2 × 6 = 12; 3 × 4 = 12
⇒ Hai tích bằng nhau ⇒ Đây là tỉ lệ thức.
Ví dụ 2:
Chứng minh: 7/10 = 14/20
- 7 × 20 = 140; 10 × 14 = 140
⇒ 7/10 = 14/20 là tỉ lệ thức đúng.
Ví dụ 3:
Cho biết: 3x/9 = x/3. Hỏi có phải tỉ lệ thức không?
Giải:
- Tích chéo: 3x × 3 = 9 × x
- 9x = 9x ⇒ Đúng ⇒ Đây là tỉ lệ thức với mọi x ≠ 0
Lưu ý:
- Nếu hai tích không bằng nhau, thì không phải là tỉ lệ thức.
- Nếu có chứa ẩn, cần giải hoặc phân tích kỹ để xác minh.
Ứng dụng trong công việc của tỉ lệ thức
Không chỉ xuất hiện trong sách vở, tỉ lệ thức còn được ứng dụng rộng rãi trong đời sống hằng ngày như:
- Tỷ lệ bản đồ: Khoảng cách trên bản đồ và khoảng cách thật tạo thành tỉ lệ thức.
- Pha chế dung dịch: Pha nước rửa tay, nước muối theo tỉ lệ nhất định.
- Tính toán trong xây dựng: Ví dụ, bản thiết kế và mô hình thật cần giữ đúng tỷ lệ để đảm bảo tính chính xác.
Việc hiểu rõ tỉ lệ thức sẽ giúp trẻ có nền tảng toán học vững chắc và dễ dàng ứng dụng trong các tình huống đời thực.
Bài tập luyện tập tỉ lệ thức
Phụ huynh có thể cùng con luyện tập những bài toán dưới đây để củng cố kiến thức về tỉ lệ thức.
Bài 1: Lập tất cả các tỉ lệ thức có thể từ đẳng thức sau:
5 × 8 = 10 × 4
→ Các tỉ lệ thức có thể lập: 5/10 = 4/8 hoặc 8/4 = 10/5…
Bài 2: Tìm x trong tỉ lệ thức:
x/6 = 12/18
→ x = (6 × 12) / 18 = 4
Bài 3: Chứng minh rằng từ tỉ lệ thức 3/4 = 6/8, ta có thể suy ra 3 × 8 = 4 × 6
→ 3 × 8 = 24; 4 × 6 = 24 ⇒ Hai tích bằng nhau, tỉ lệ thức đúng.
Kết luận
Qua bài viết này của KidsUP, hy vọng quý phụ huynh và học sinh đã nắm vững được khái niệm tỷ lệ thức là gì, cũng như cách áp dụng các tính chất vào giải toán hiệu quả. Đây là nền tảng quan trọng giúp các em phát triển tư duy toán học và ứng dụng vào thực tế.
